Els Liekens, corporate innovator bij Aquafin (©Frederik Beyens)
Vergroenen én ‘verblauwen’. Steden en gemeenten staan voor een dubbele uitdaging als ze zich willen wapenen tegen het veranderende klimaat. Met het advies van Aquafin is de stad Antwerpen volop straten en verharde pleinen aan het vervangen door groen en waterdoorlatende materialen. Water dat vroeger meteen in de riool verdween, krijgt nu een plaats bovengronds en mag langzaam in de bodem sijpelen om overstromingen en droogte aan te pakken. Marianne Hubeau (procescoördinator van ‘Antwerpen Breekt Uit’) en Els Liekens (corporate innovator bij Aquafin) vertellen over de Antwerpse pioniersprojecten: “Water zorgt tegenwoordig vooral voor angst: ofwel is er te weinig, ofwel is er te veel. Wij willen onze relatie met water opnieuw in evenwicht brengen.”
Antwerpen Breekt Uit is een paraplu voor verschillende projecten in de stad, legt Marianne Hubeau uit. “De rode draad is dat al die projecten de stad vergroenen én ‘verblauwen’. Waar we kunnen, vervangen we straatverharding door groen en door waterdoorlatende materialen. Zo slaan we een paar vliegen in één klap: we zorgen voor verkoeling in zomers die steeds heter worden, we vermijden wateroverlast en we vangen water op om te hergebruiken.”
Waar we kunnen, vervangen we straatverharding door groen en door waterdoorlatende materialen
“Bij al die projecten proberen we altijd de bovengrond en de ondergrond samen aan te pakken in één ontwerp. Daar is Aquafin een belangrijke medespeler van. Niet alleen omdat zij een deel van het rioleringsnetwerk beheert, maar ook omdat het veel expertise heeft in watermanagement en zelf Blauwgroen advies in de markt wil brengen.”
“Watermanagement krijgt de laatste jaren gelukkig steeds meer aandacht”, vult Els Liekens aan. “Steden en gemeenten zijn hemelwaterplannen en droogteplannen beginnen op te stellen. Het is cruciaal dat we de strijd tegen de klimaatopwarming aangaan, maar tegelijkertijd is die al een realiteit en zijn er ook klimaatadaptieve maatregelen nodig.”
“Het is soms moeilijk te begrijpen voor mensen, maar droogte en wateroverlast hebben vaak dezelfde oorzaken: hoge bevolkingsdichtheid, grote verhardingsgraad... Waardoor water niet kan insijpelen in de bodem of gestockeerd worden en droogte optreedt, of te snel afstroomt met wateroverlast tot gevolg.”
“Met ons Blauwgroen advies helpen we steden en gemeenten vanaf de start van een project, masterplan of studie om slim waterbeheer te verzoenen met biodiversiteit, met recreatie en met sociale verbinding. De samenwerking met de stad Antwerpen is een mooi voorbeeld van die aanpak”, vertelt Liekens.
100 procent ontharden
De tuinstraten in Antwerpen zijn zo’n beetje het paradepaardje van ‘Antwerpen Breekt Uit’. “In 2017 zijn we met vijf straten begonnen. We hebben die 100 procent onthard. Er liggen nog altijd tegels, want naast fietsers moeten we ook garanderen dat de hulpdiensten of de vuilniskar er nog door kunnen. Maar die tegels zijn waterdoorlatend, net als alle andere materialen in de straat.”
“Regenwater dat valt op de daken moet maximaal lokaal gerecycleerd worden. Met handpompen kunnen de bewoners dat water recycleren om ermee te spelen, om hun planten of hun moestuintjes water te geven, om hun auto’s te wassen. Met de tuinstraten hebben we ons ambitieniveau heel hoog gelegd: het idee is dat er geen druppel water verloren mag gaan.”
“Wij spelen met Aquafin een dubbele rol in al die onthardingsprojecten”, legt Liekens uit. “In eerste instantie hebben we een adviserende rol gespeeld. We hebben bijvoorbeeld gemodelleerd hoeveel water er kan insijpelen in de bodem. Steden en gemeenten komen naar ons met grote ambities, wij helpen hen om die ambitieuze plannen ook technisch te realiseren.”
“In sommige gevallen kunnen we ook helpen om de ambitie net te vergroten en synergieën te vinden in groen en blauwe infrastructuur met winst voor het hele project. Daarnaast kunnen we ook het projectmanagement faciliteren. Hoe pak je die ontharding praktisch aan? Welke maatregelen combineer je om maximaal impact te hebben? Welke materialen gebruik je best?”
Hubeau zag Aquafin nog een derde rol spelen. “De tuinstraten waren als pilootprojecten ook experimenten. De hele stad keek mee. Aquafin heeft ons geholpen om die experimenten te monitoren. Lukt het om het water lokaal te houden? Hoeveel water vloeit er toch nog in de riolen? In de Lange Ridderstraat in het centrum van de stad bleek dat er na 18 maanden, dankzij de cascade van infiltratie en hergebruik, geen druppel water naar de riolering was gegaan.”
“Het theoretisch concept bleek ook in de praktijk perfect te werken. We hebben Antwerpen Breekt Uit na die geslaagde experimenten dan ook uitgebreid naar 17 klassieke woonstraten, die we ook ontharden en waar we ook volop ruimte geven aan water en groen. Zo proberen we een reflex te creëren. Groen én blauw zijn volwaardige programmapunten bij elk nieuw bouwproject of bij elke heraanleg.”
Inspireren en motiveren
Liekens benadrukt dat we zeker niet mogen onderschatten welke impact de Antwerpse projecten hebben. “We hebben al Blauwgroen advies gegeven voor grote projecten, denk maar aan pleinen, parken, verkavelingen en projecten op masterplan niveau. We moeten niet enkel naar riolering, grote bufferbekkens of andere spectaculaire ingrepen kijken om een verschil te maken. Ook met verdiepte delen in de bovengrond kunnen we veel water opvangen én nuttig gebruiken. Dit kan met zowel grootschalige als kleinschalige maatregelen, met veel verschillende opties naar ruimtegebruik en visueel effect.”
”Zeker in een stad overstijgt de (her)aanleg van een tuinstraat of een woonstraat die ene straat. Het water stroomt via de riolering van de ene straat naar de andere straat. Elke maatregel tegen droogte en wateroverlast heeft een geïntegreerd effect. Als het water in straat X in de bodem infiltreert en niet meer verloren gaat in het rioleringsnetwerk, dan profiteren straten Y en Z daar ook mee van.”
“Hoe meer projecten we adviseren en begeleiden, hoe meer kennis we verzamelen. Deze kennis valideren en valoriseren we om steeds beter te kunnen begeleiden in een beslissingsproces via scenario-analyse. Zo hebben we een dataset van 70 mogelijke bouwstenen, maatregelen, waarvan riolering er slechts één is. Op basis van de context, wensen, noden en mogelijkheden kunnen we zo het meest optimale concept vormgeven.”
“Dit kan gaan over waterhergebruik, slimme sturingen, warmte uit afvalwater recupereren, of infiltratie en watergebruik voor groenvoorzieningen bijvoorbeeld. Met elk nieuw project kunnen we de verschillende scenario’s besturen en hun kostprijs nog nauwkeuriger en nog realistischer in kaart brengen. Zo leren Vlaamse steden en gemeenten van elkaars aanpak, elkaars fouten en elkaars successen.”
Wij hebben hier in Vlaanderen per inwoner minder water ter beschikking dan in zuiderse landen als Spanje. Mensen weten dat niet
“Maar het Blauwgroen advies beperkt zich niet tot technische ondersteuning. We willen met concrete projecten ook mensen inspireren en motiveren. Wij hebben hier in Vlaanderen per inwoner minder water ter beschikking dan in zuiderse landen als Spanje. Mensen weten dat niet.”
“Decennialang moest water zo snel mogelijk onder de grond verdwijnen en afgevoerd worden. We moeten nu opnieuw de shift maken van ondergronds naar bovengronds water opvangen. Als je bijvoorbeeld op een speelplein een wadi aanlegt, die het hemelwater opvangt en langzaam in de bodem laat sijpelen, dan maak je dat water opnieuw zichtbaar.”
Vergroenen, verblauwen, verbinden
Inspireren, dat is ook wat Antwerpen wil doen, benadrukt Hubeau. “Naast vergroenen en verblauwen, is ook verbinden een essentiële pijler van elk project van Antwerpen Breekt Uit. Elk plan krijgt samen met de bewoners vorm, zij vullen mee in hoe hun straat eruit moet zien en hoe ze groen en water meer ruimte willen geven.”
“We moedigen de Antwerpenaars ook aan om een actieve rol op te nemen in dat vergroenen en verblauwen. Terwijl de regels om te verharden veel strenger zijn geworden, hebben we het bijvoorbeeld ook mogelijk gemaakt om zonder vergunning een geveltuin of een regenton te installeren. Dat helpt om het bewustzijn te vergroten.”
“Het gaat soms om kleine dingen. Zo’n handwaterpomp waarmee je water uit de bodem kan oppompen, geeft op een leuke, laagdrempelige manier een heel duidelijk signaal. Waarom zou je duur en schaars drinkwater gebruiken om je planten of je groenten water te geven als je het gewoon uit de bodem kan halen?”
