Het zijn tricky tijden, een verandering van tijdperk met machtsverschuivingen en wilde verhalen. Een onzekere tijd die vraagt om moed, lef en leiderschap om wezenlijk te veranderen. Dat is wat antropoloog Jitske Kramer en zangeres Nynke Laverman met een uniek concertcollege in Gent naar voren brengen. Een concertcollege met woorden om beter te begrijpen en muziek om beter te voelen.

Het zijn ‘tricky tijden’, maakt antropoloog Jitske Kramer duidelijk in haar gelijknamige bestseller boek, waarin ze op zoek gaat naar de patronen en dynamiek van grote veranderingen in de wereld.

Universeel patroon van verandering

“We zijn verdwaald, maar niet verloren,” zegt Jitske. “Elke transformatie kent een turbulente tussentijd waarin we het vertrouwde moeten loslaten, en het nieuwe nog niet geheel duidelijk is.”

Die tussentijd wordt in de antropologie liminaliteit genoemd en werd begin 1900 door de antropoloog Arnold van Gennep beschreven. Hij stelde vast dat het universele patroon in hoe mensen veranderen in drie fases verloopt. Overal. Elk mens. Elke groep. Elke samenleving.

“Dan hebben we toch een soort van patroon in de chaos”, lacht Jitske.

“De drie fasen”, zo legt ze uit, “zijn: je separeert en verbreekt met dat wat was. Dan weet je het even niet. Dat is liminaliteit, het ondertussen, waarin je gaat verbeelden hoe het zou kunnen zijn. Als je dan klaar bent met verbeelden, ga je keuzes maken. Je gaat het integreren door verschillende ideeën te verbinden tot iets nieuws en dan te gaan verbouwen om dit ook werkelijk te realiseren.”

We zijn verdwaald, maar niet verloren

Creatief proces

Die tussentijd van het vertrouwde loslaten, terwijl we het nieuwe nog niet kennen, is volgens zangeres en verhalenverteller Nynke Laverman vergelijkbaar met een creatief proces.

Nynke: “Ik herken de stadia waar je tijdens een transformatie doorgaat. Een creatief proces begint altijd met een idee of met inspiratie. Daarna ga je zoeken en daarbij kom je ook twijfels en niet-weten tegen. Je vraagt je af of wat je maakt wel iets is.

Soms kom je in totale stilte terecht en lijkt het helemaal niet verder te gaan. Dat niet-weten is altijd oncomfortabel. Je weet dat je iets wil maken en in het begin denk je daar een voorstelling van te hebben, maar het wordt toch altijd iets anders. Je weet dus in feite niet waar je naartoe op weg bent.”

“En zo is het leven een aaneenschakeling van momenten van separatie, liminaliteit en integratie. Op individueel niveau, op groepsniveau in bedrijven en organisaties en in de samenleving”, vult Jitske nog aan.

Liminaliteit

In die aaneenschakeling van veranderingen ziet Jitske dat we vandaag zowel op maatschappelijk als op individueel vlak vastlopen.

Dat komt volgens de antropoloog doordat we in onze cultuurvorming een waarde - economische groei - centraal hebben gesteld waarvan we eigenlijk tegen elkaar moeten zeggen dat de kosten ervan te hoog zijn: “Het feest is over, tl-lampen aan.”

Jitske: “Omdat we op zoveel terreinen onbegrensd zijn, hebben we kenmerken van liminaliteit tot de kern van onze cultuur gemaakt. Dan kom je in een situatie terecht waarbij liminaliteit niet zoals het bedoeld is een tijdelijke situatie is, maar permanent wordt. En als we met elkaar in een voortdurend gedoe blijven, dan gaan we wel voor de rush, maar niet voor de verandering.”

In haar boek ‘Tricky Tijden’ en tijdens het concertcollege op dinsdag 16 september in Gent laat Jitske je door een antropologische bril kijken naar wat er gebeurt als mensen door hele grote transformaties gaan en wat je daarvan kan leren.

Jitske: “Je leert over verandering, macht, verhalen en besluiten nemen in onzekere tijden. En hoe daar mee om te gaan: het liminaal leiderschap om mensen en groepen mensen door zo'n onzekere tijd te begeleiden om samen tot een nieuwe werkelijkheid te komen.

Het gaat dan niet zozeer om het afschudden van knellende kaders en het bevechten van de vrijheid, maar om het besef dat we vaak zoveel meer ruimte en creatiemacht hebben dan we denken. En dat het best spannend is om die ook echt te gebruiken, want wat als het mislukt? Wat gaan anderen ervan vinden? Durf ik het wel? Wie doet er mee?”

Overgangsrituelen

Wat wij als mens eigenlijk nodig hebben om van de ene naar de andere fase te gaan, zijn overgangsrituelen. Een markering waarbij je in het diepste van je wezen voelt dat het nu anders moet.

Met die rituelen markeren we in ons brein, in ons zijn en met elkaar, dat er echt iets gaat veranderen of is veranderd. Als je samen als groep zo'n moment ervaart, dan krijg je ‘communitas’: een groot gevoel van gezamenlijkheid. Dan kan je weer door met elkaar.”

In aanloop naar de opnames van een nieuw album met de titel ‘Oak’ werd zangeres Nynke Laverman aangetrokken door het woord 'quest'. Zo kwam ze op een Vision Quest uit: een oeroud overgangsritueel wat je met een bepaalde vraag ingaat.

“Ik was aan het zoeken naar wat nu te vertellen, waardoor de vraag naar boven kwam: wat is nu het verhaal dat verteld moet worden?”, zegt ze.

In voorbereiding op de Vision Quest kreeg de zangeres de opdracht thuis al een aantal voorbereidende rituelen te doen.

Nynke: “Een Vision Quest doe je niet, zoals bij een retraite, voor jezelf. Je doet het voor je gemeenschap, voor je mensen. De vraag waarop je een antwoord zoekt, stel je dus niet alleen voor jezelf. Door de gemeenschap te betrekken, wordt gelijk het heel individualistische dat onze cultuur kenmerkt, doorbroken.”

De quest heeft Nynke ook echt een antwoord gebracht. “Niet meteen trouwens,” lacht ze, “dat moest nog bezinken. Het is ook geen wereldschokkend inzicht. Ik kwam erachter ‘dat het er al is’. Dat het veel dichterbij ligt. Dat het voor ons allemaal misschien veel dichterbij ligt dan we soms denken.”

Verhalen kantelen systemen

Jitske: “Verandering begint niet bij een blauwdruk. Ze begint bij één iemand die zegt: “Ik denk dat het anders kan.” Gevolgd door mensen die durven te volgen. Die samen gaan zoeken. Met liminaal leiderschap van mensen die blijven staan in het ongemak. Die strijden voor idealen. Nieuwe taal zoeken en rituelen ontwerpen die de beweging dragen.

Het idee dat het wel anders kan, vormt ook de drijfveer van de erkende Gentse coöperatieve vennootschap Re-story waarvan voormalig Bloovi-schrijver Mischa Verheijden een van de oprichters is.

Re-story brengt verhalen, organiseert ervaringen en ontwikkelt projecten die een wereld mee vormgeven waarin we anders samenleven, anders organiseren en anders leiden. Zo ook het concertcollege met Jitske Kramer en Nynke Laverman.

Tijdens het concertcollege duiken de antropoloog en de zangeres in het onbekende.

Jitske: “We oefenen niet op voorhand. We gaan het podium op: haar muziek, mijn woorden en alles wat daartussen ontstaat. Een avond voor hoofd en hart. Met muziek om beter te voelen en taal om beter te begrijpen. Als we samen dat moment ervaren, krijgen we ‘communitas’: een groot gevoel van gezamenlijkheid, een gedeelde ervaring die perspectief biedt en beweging brengt.”

Re-story presenteert op dinsdag 16 september 2025 het Tricky Tijden concertcollege in NTGent, Sint-Baafsplein 17, 9000 Gent. Meer informatie & tickets: www.re-story.be/concertcollege